วรรณกรรมในจังหวัดจันทบุรี

พระราชนิพนธ์ในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เรื่องเสด็จประพาสต้นจันทบุรี พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ได้เสด็จประพาสสถานที่ต่าง ๆ ในเมืองจันทบุรีหลายแห่ง เช่น น้ำตกพลิ้ว น้ำตกสระบาป เขาพลอยแหวน เนินวง ฯลฯ พระองค์ได้ทรงพระราชนิพนธ์เรื่องเสด็จประพาสจันทบุรีไว้ ทำให้ทราบว่า จันทบุรีในอดีตนั้นเป็นอย่างไร การเสด็จประพาสสถานที่ต่าง ๆ ค่อนข้างลำบากมาก เช่น การเสด็จประพาสน้ำตกพลิ้ว เรือพระที่นั่งต้องจอดอยู่ที่ปากน้ำแหลมสิงห์ และทรงลงเรือโบตมาตามลำน้ำจันทบุรี แยกเข้าคลองพลิ้วแล้วเข้าคลองยายดำ จนถึงวัดท่าเรือ จากนั้นได้ทรงม้าผ่านไร่นาจนเข้าเขตบ้านชากชะอม แล้วเข้าป่าจนถึงเชิงเขาสระบาปไปจนถึงน้ำตกพลิ้ว พระองค์ได้ทรงพระราชนิพนธ์คำประพันธ์ชมน้ำตกพลิ้วไว้บางตอนดังนี้

น้ำพุดุดั้นยอด บรรพต

กระทบเหลี่ยมศิลาลด ล่มพื้น

ขาวดังกษิรรศ รินร่วง โรยแฮ

พร่างพร่างละอองชื้น เช่นน้ำสุคนธ์โปรย

ฯลฯ

ชลธารปานน้ำทิพย์ มาโปรย สรงฤา

เสียวแต่นามชวนโหย ละห้อย

เรียกพลิ้วโอ๊ยอกโอย ฉวยบิด เบียนนา

แม้ว่าบิดพลิ้วน้อย หนึ่งแล้วจำตาย

วสันตดิลกฉันท์

ปางเสด็จประพาสสิขรแนว นวาพฤกษราวไพร

นานาคณารุกขประไพ ก็คะครึกคะครื้นเย็น

ธารพลิ้วก็ดั่งสลิละคลา ปะทะผากระโจนเป็น

หวังหวังนทีก็พุกระเซ็น กลเหมอุทกโรย

ฯลฯ

งามธารชโลทกะประเทศ วนะใดจะเจาะจง

มาเปรียบเทียบก็บ่มิคง บมิ คู่จะควรเคียง

เมื่อปี พ.ศ.๒๔๑๙ พระองค์ได้เสด็จประพาสน้ำตกสระบาป (น้ำตกคลองนารายณ์) การเดินทางค่อนข้างลำบาก จากเรือพระที่นั่ง ทรงลงเรือโบตเข้าปากคลองพลิ้ว ขึ้นมาตามแม่น้ำจันทบุรี ถึงพลับพลาที่บ้านวังหินแล้วประทับม้าผ่านท้องทุ่ง เรือกสวนไร่นา ผ่านบ้านเพนียด วัดเนินสูง บ้านสระบาปหรือบ้านคลองนารายณ์มาถึงพลับพลาเชิงเขาแล้วขึ้นเขาชัน พระองค์ได้ทรงพระราชนิพนธ์คำประพันธ์เกี่ยวกับน้ำตกสระบาปไว้บางตอนคือ

สระบาปแต่ก่อนสร้าง ปางใด

สระบ่สระทรวงใน สร่างสร้อย

สระสนานยิ่งอาลัย นุชนาฎ

สระชวยสระบาปน้อย หนึ่งให้สบนาง

นิราศหลวงบุรุษประชาภิรมย์ หลวงบุรุษ ฯ ได้เขียนนิราศระยะทางตั้งแต่เมืองจันทบุรีถึงกรุงเทพ ฯ ไว้เมื่อปี พ.ศ.๒๔๑๘ นับว่าเป็นวรรณกรรมเก่าแก่ ที่เกี่ยวกับจันทบุรี มีความบางตอนดังนี้ นิราศร้างทางจรนครหลวง

พิงสู่สมชมชิดสนินทรวง จะเลยล่วงลับนาฎสวาทนาง

เพราะจมจิตบิดรสุทรใช้ ครั้นแก้ไขผ่อนผัดก็ขัดขวาง

ด้วยกำเนิดเกิดเกล้าใช่เบาบาง ต้องถือทางเที่ยงธรรมกตัญญู

เดือนสี่เช้าเสาร์เพ็งมะเสงศก ห้าโมงหกบาทคลาเคลื่อนราหู

เข้าสูญสองต้องตำรับฉบับครู กำหนดสู่กรุงเทพมหานคร

เรือเข้าเทียบเพียบสินค้าแลอาหาร ชักใบก้านธงทิวปลิวสลอน

เสียงม้าฬ่อรอเวลาจะคลาจร สั่งสมรเสด็จสรรพรับกลับมา

ฯลฯ

คอยกล้ำกลืนผืนเผือดูเรือล่อง จะออกช่องเกาะจุฬาแก่แสยง

คลื่นกำเริบเติบโตชะโลแรง สายน้ำแทงทวนเชี่ยวแลบ่เลี้ยวมา

<>p ถึงแหลมสิงห์สิงขรชะง่อนงอก ที่โตรกตรอกเขาเขินเป็นเนินผา

มีหินขาวยาวใหญ่ใกล้ชะลา ทัศนาเพริดพริ้วเหมือนสิงโต

ฯลฯ

เลียบออกอ่าวดาวเคลื่อนเดือนสว่าง ถึงแถวทางท้ายจำเปรียวเลียวเสม็ด

พอฝนหยุดสุดสาดลงขาดเม็ด วิ่งระเห็ดปล่อยปร๋อไม่รอรา

ฯลฯ

เขาพลอยแหวนเดินระยะเขาสระบาป แหลมสิงห์ราบแลกะบ่มดังตุ่มไห

เกาะนมสาวอ่าวสุกรข้างดอนใน แลออกไปนอกจรัญจันทบุรี

เห็นเกาะช้างกลางชลาอาณาเขตร์ แถวนิเวศตราษแถวกระแสศรี<>p

เป็นจังหวัดจัตวาฝ่ายธานี ละเมาะมีนอกมหาชลาไลย

ฯลฯ